Sarasehan (8) – Kekarepan, Tékad lan Pambudidaya

AWAN iku Bapak katon mempeng anam ténggok ing ngisor wit rambutan ngarep omah. Jaréné, ténggok mau bakal kanggo wadhah gabah lan jagung mengko ing mangsa panèn. Ténggok sing biasané dianggo wadhah rikala panèn wingi wus bodhol dasarané, wong pancèn wus bola-bali rusak lan mung ditèmbèli waé.

“Lha kok boten mundhut kémawon toh, Pak? Rak boten perlu répot-répot, wong reginipun ugi boten awis, tur ngirit tenaga kalihan béaya,” mengkono ujarku.

“Bocah saiki mono ngertiné apa-apa tuku! Lha yèn bisa gawé dhéwé, kanangapa kudu tuku? Mbok dadi wong mono aja mung seneng golek kepénak, ngertiné kabèh wis sarwa cumepak. Isané mung nyawang, milih, njupuk lan mbayar! Sing wigati iku ora mung ténggoké, Lé, nanging luwih-luwih semangaté. Kéné, yèn gelem sinau dak ajari gawé ténggok, supaya mengko ing pasar ora kentèkan bakul kranjang lan ténggok!”

“Ah, paling mangkih dadosipun malah boten karuan, Pak!”

“Lha…lha…lha…, durung-durung rak wis miyur atiné, wis kena virus ko-gèk! Mengko gèk ngéné, mengko gèk ngono….. anané mung wedi nyoba. Kuwi penyakit, Lé!”

“Kados pundi anggen kula boten ajrih, menawi lepat mangkih Bapak duka…”

“Dadi saka rumangsamu Bapakmu iki tukang nesu ngono pa, Lé? Kok nganggo wedi barang, kaya-kaya Bapakmu iki memedi waé. Cilaka yèn dadi wong kok diwedèni liyan, bakalé adoh rejekiné merga wong-wong padha mlayu! Sanadyanta nesu iku sejatiné ya ana gunané, nanging yèn bener sebabé, pener wektuné lan pener tumanduké.”

“Lha bab ténggok wau, kados pundi Pak?”

“Mula jajalen gawé sabisamu. Mengko yèn pancèn apik ya bakal dak alem. Déné yèn kurang apik, anggeré isih kena dianggo rak ya ora kurang gunané. Sing penting kuwi kekarepan lan tékad dhisik, Lé. Yèn wis kulina nandangi, wong iku bakal saya trampil lan wasis. Mula sing jeneng karep iku gedhé ajiné. Ora sapantesé yèn ana sing matèni kekarepané wong liya kanthi nganggep dhèwèké ‘ora isa’.

Mangertia Lé, lemahé Eyangmu iku seprana-sepréné mènèhi hasil sing akèh ora merga digarap wong-wong sing pinter kok, nanging merga sing nggarap nduwèni kekarepan sing peng-pengan tenan. Kowé rak weruh dhéwé. Dak kira awaké dhéwé iki perlu matur nuwun merga duwé sedulur-sedulur kang kaya mangkono mau," ngendikané Bapak karo tetep ugleg nerusaké anggoné anam ténggok.

"Bapakmu iki isané gawé ténggok merga sinau saka sedulur-sedulur ing kidul gunung kaé jaré. Asilé… ténggok gawéanku ora kalah rapet tinimbang karo ténggok tukon pasar. Yèn dianggo wadhah gabah ora ana kang cicir. Gèk ndang ayo, njajal gawéa ténggok, Lé!” [skd]

*) Tulisan 8 saka 9.

Sarasehan (7) - Ngenam-nam Cipta Kanggo Mangsa Sing Bakal Kelakon

SORÉ iku aku kanthi mirunggan lungguh sakloron karo Bapak, mesthi waé ing sangisoré wit rambutan ing ngarep omah. Dak sebut mirunggan awit anggoné lelungguhan iki mula kanggo nganyari lincak pring sing nembé waé diganti awan mau. Critané, lincaké lawas wis gapuk, nganti dina kepungkur ana wong kajengkang nalika bakal lungguh ing ndhuwuré. Soré iku aku lan Bapak ngrasaaké lincak anyar sing wus ngadeg kanthi bakoh manèh.

“Lé, mangsa plabuh sésuk sawah wétan gunung iku bakal kotanduri apa?” danguné Bapak sinambi nglinting udud.

“Lha, Bapak ngersaaken napa?” wangsulanku.

“Wah, yèn kowé dak sekarep kok, Lé! Saka rumangsaku, kowé wis bisa nemtokaké tanduran kang cocok lan becik ing kana. Mula Bapak ora bakal dhawuh, nanging bakal nyengkuyung apa waé sing kopilih,” ngendikané Bapak karo nyumet rokok lintingané.

“Lha nggih kados adat saben toh, Pak. Mangkih rak badhé ngadhepi mangsa ketiga, dipun tanemi palawija kémawon.”

“Lha iya, ning apa? Jagung, dhelé, kacang utawa apa?”

“Wah, taksih ningali para sadhèrèk kiwa-tengenipun kok. Nanging mbok menawi kacang brol kemawon,” aturku ngarep-arep pamrayoga saka Bapak.

“Maksudku kuwi, yèn bisa cetha rak ya banjur bisa dicawisaké wiwit saiki, ya bibité, rabuké, tenaga lan uga biayané,” ngendikané Bapak sing banjur kèndel sauntara, ngemataké kebul udud sing sakawit padhet banjur sumebar katiup angin.

“Lé, kabèh sedulur kang padha nggarap sawahé Simbahmu uga dak takoni bab sing padha. Bapak mono kepinginé mènèhi kalonggaran marang kabèh sedulur, mbok menawa duwé pepinginan lan rancangan dhéwé. Dadi ora kudu ngentèni dhawuhé Bapak. Kejaba yèn pancèn padha bingung anggoné nemtokaké kekarepané. Lha, rak ya para sedulur mau uga toh, kang luwih cedhak lan luwih ngerti marang lemah garapané? Pancèn jaman biyèn kabèh kudu manut dhawuhé Éyangmu, mula tanggung jawabé luwih ènthèng merga mung sadrema nindakaké dhawuh. Nanging urip kuwi rak ora cukup yèn mung manut dhawuh. Kalamangsané ya kudu wani duwé pepinginan, rancangan lan putusan dhéwé. Kanthi mangkono uripé dhéwé dadi saya gumathok jangkané lan saya déwasa anggoné mangku tanggung jawab.”

Tekan pangandikan iki, aku mung meneng, nanging ing jroning ati nyetujoni ngendikané Bapak: kudu mbangun pepinginan, rancangan lan peputusan dhéwé supaya jangkaning urip dadi saya gumathok lan saya déwasa anggonku mangku tanggung jawab! [skd]

*) Tulisan 7 saka 9.

Sarasehan (6) - Gegayuhan lan Pandonga

NALIKA swasana sepi, wit rambutan ing sangarepé omah katoné nyimpen prabawa kang luwih gedhé lan ora bisa dirasaaké déning para sedulur kang mung liwat, mampir utawa ngobrol ing sangisoré. Wit mau tansah mènèhi rasa ayem marang sapa waé sing nyedhaki, embuh kanthi awak sayah, kanthi ati nelangsa utawa uga kanthi budi kang lagi peteng. Kepara wit rambutan iku nduwèni daya kang nuntun ati lan budiné kabèh wong kang kepingin nata lan neges pengalamaning urip, ing sangisoré. Luwih-luwih, wit kang wus bola-bali ngalami owahing jaman iku bisa dadi papan sing padhang tumrapé wong kang nduwèni karep nata urip sing wus kepungkur, ngecakaké urip ing jaman saiki lan ngrancang urip ing mangsa-mangsa sing bakal kelakon.

Pancèn durung akèh pawongan sing nedya mijèkaké wektu gelem nyepi ing sangisoré wit rambutan iku. Sing paling kerep dak weruhi nyepi, nglelimbang lan ngenam pikir ing kana mesthi waé Bapak.

Sawijining dina sawisé sawetara lenggah dhèwèkan ing kana, Bapak banjur nimbali aku lan ngandika, “Lé, iba gambirané menawa kabèh lemah warisané Éyangmu iku bisa digarap kanthi becik. Mesthiné bakal dadi saya subur lan mènèhi panèn kang saya ndrebala. Yèn bisa mangkono, ora mung Bapak sing seneng, nanging uga para sedulur kang padha nggarap ya bakalé nampa berkah luwih akèh, tangga teparo ya bakal mèlu ngrasaaké berkahé. Prayogané ngono Lé, lemah-lemah iku kudu diolah bebarengan supaya bisa ndadèkaké para sedulur dadi saya mulya, saya rukun, lan mongkog atine. Kabèh mau duwé panjangka supaya lemah-lemah iku dadi berkah kanggo sapa waé…

Muga-muga para sedulur kang adoh dadi rumangsa saya caket, déné para sedulur kang cedhak dadia saya rukun. Lha, awaké dhéwé iki rak ya wus ditunggalaké dadi sedulur déning lemah warisané Éyangmu ta, Lé?!” [skd]

*) Tulisan 6 saka 9.

Sarasehan (5) - Tlonjonging Ati Nyipati Prekara Lan Kahanan

EMBUH wus ana pirang bab lan prekara kang tau dadi rembug ing sangisoré wit rambutan ngarep omah iku. Sing paling akeh mesthi waé bab olahing tetanèn. Lumrahé mengkono, awit papan mau uga dadi ampirané tangga teparo saben-saben arep mangkat utawa bali makarya ing sawah.

Saben-saben ana wong mampir ing sangisoré wit rambutan mau mesthi ana waé prekara sing dadi rembug ing kana. Ana kang ngudarasa bab anjlogé rega gabah, utawa njlèntrèhaké bab cara mbrastha ama lan penyakit tetanduran. Ana uga kang ngrembug politik-politikan seka tingkat désa nganti tingkat presiden. Tau ana kang nggawa rembug bab mistik-mistikan ngramal nomer togel, nanging bubar kuwi banjur mrihatinaké perang lan bencana ing Acèh lan bebentu ing seantero Nuswantara. Liyané manèh ngrasani para bakul kang ora jujur, banjur dadi nglantur tekan mbiji si Ratu Goyang Ngebor Inul Daratista mrèmbèté marang para artis sing doyan kawin-cerai. Ombyaking para nom-noman kang padha ngumbara golèk panguripan ing Jakarta uga tau dadi rembug ramé, ora kalah karo rembug bab Undang-Undang Ketenagakerjaan. Mesthi waé omongan ngerumpi soal romantika percintaané kawula mudha ora tau ketinggalan, sanadyan isih kalah rame tinimbang omongan bab perselingkuhane tokoh-tokoh kampung!

Umpama wit rambutan iku bisa ngrekam kabèh rerasanan kang kelakon ing ngisoré, mesthi wit mau bakal nyritaake kabèh prekara kanthi thiring-thiring; wiwit saka riwayate para mudha tempoe doeloe kang gigih berjuang, nganti tekan nasibé generasi mudha jaman saiki sing adhem mlempem kakehan mendem (sing cetha mendem ombèn-ombèn lan sawarnaning narkoba, nanging sejatiné uga mendem gebyaring hiburan lan fasilitas canggih). Lakoné bakal ganep wiwit jamane para pahlawan nganti jaman para pengangguran, wiwit jamané para pelopor nganti jamané para koruptor, wiwit jamané para priyagung nganti jamané jaka lélur kemul sarung!

Plataran ing ngisor wit rambutan iku kaya-kayané dadi layar tancep kanggo nyawang kabèh bab kang tau kedadèan ing jagad gumelar. Ing kana kabèh kang tumitah ing alam sawegung disawang, dialembana, dipepuji lan disyukuri, ananging uga dicacat, dirasani, digetuni lan dipisuhi disupatani! Ing kana Rohing Allah mider-mider tumiyub pindha angin, terkadhang sumilir angleléla, nanging kadhang uga pindha prahara gedhé, ngosikaké manungsa supaya éling marang kabèh kang diparingaké. Ing kana wong-wong padha nanggapi, nggatèkaké lan mrihatinaké donyané. Émané kawigatèn marang prekara-prekara mau kerep ora cetha purwa lan wusanané. Ganti wektu ateges ganti téma miturut senengé dhéwé. Mula kerep mung mandheg tekan isu, rerasanan, rembug lan keprihatinan, nanging durung tekan sikap lan niat kang cetha.

Sawijining dina, sabubaré ngramèkaké rembug ing sangisoré wit rambutan iku, aku banjur nglelimbang dhéwé. Yèn wis meruhi kabèh prekara iku, ing ngendi ta sejatiné tlonjonging atiku? Aku kudu kepriyé, lan kudu tumindak apa? [skd]

*) Tulisan 5 saka 9.

Sugeng Riyadi Lebaran 1430 H

"Mangan kupat sayure bakmi. Sewu lepat nyuwun agunging pangaksami."
SUGENG RIYADI IDUL FITRI 1430 H. (``,) [skd]

"Untuk Kita Renungkan" (Ebiet G. Ade)

Sarasehan (4) - Komunikasi Iku Wujuding Katresnan

WOHING rambutan ing ngarep omah wiwit semburat, rasané wis legi sanadyan kurang mbanyu. Sedhéla manèh rambutan mau bisa dipanèn. Kadhangkala Bapak kerèpotan anggoné ngurus rambutan mau, awit panènané pancèn akèh. Mèh kabèh pekarangané Simbah ana wit rambutané.

Mula rasa gambira ing mangsa panèn uga kerep dibarengi rasa kuwatir. Papan kang adoh mujudaké salah sijining bab kang ndadèkaké angèl anggoné arep nggatèkaké kabèh kanthi premati. Paling mung sepisan sajroning selapan dina Bapak bisa tindak niliki lemah-lemah mau lan rerembugan karo para sadulur kang ana ing kana. Mesthi waé kuwi durung nyukupi lan dirasa kurang. Tau kedadéan woh kang siap dipanèn mau dicolong maling. Kadhang uga sapérangan bosok ing wit marga ora énggal diundhuh, lan ora langka wité kaserang ama kang ndadèkake wohé bangkak utawa bungkik. Mesthi waé Bapak dadi sedhih yèn mriksani bab-bab mau. Mula Bapak tansah ngajak supaya kabèh sedulur luwih gemati anggoné ngupakara lan ngopèni woh-woh mau karebèn aja nganti ana kang muspra nadyan mung siji waé.

Nanging saka rumangsaku kang ndadèkaké Bapak luwih sedhih yaiku menawa kedadéan salah paham, antarané Bapak dhéwé karo para sedulur kang ngupakara, utawa ing antarane para sedulur sing padha-padha ngupakara mau. Dhadhakaning perkara kadhang mung sepélé. Umpamané, Bapak kagungan ‘usul’ bab cara ngupakara woh-wohan mau, nanging jebul usul iku mau ditampa minangka ‘dhawuh’. Lha, rak dadi béda kedadéane!

Pancèn ana sawetara sedulur ing papan-papan tertamtu sing kudu dibiyantu, dituntun siji mbaka siji, anggoné olah tetanduran. Nanging ana uga kang wus trampil lan luwih pana tinimbang Bapak merga pasrawungan lan seserepan bareng Simbah biyen. Mung waé terkadhang padha sungkan arep nyoba cara kang béda tinimbang usulané Bapak. Uga ana kang wus marem marang apa sing ana, ora perduli apa wus ana peningkatané apa ora, ora rumangsa kepengin nuladha sedulur-sedulur ing papan liya kang bisa nggarap lemah kanthi luwih apik.

Pancèn Bapak banjur sarwa kèwuhan marga wus kadhung dianggep ‘kang kagungan lemah lan tetanduran’. Kamangka Bapak saben-saben ngendika, “Sabeneré ora mung aku kang duwé lemah lan tetanduran iki, ananging awaké dhéwé kabèh, kang ngundhuh lan ngrasaaké wulu wetune ya awaké dhéwé kabèh.” [skd]

*) Tulisan 4 saka 9.

Sarasehan (2 & 3) - Jumlah lan ciriwanci

SAWIJINING dina nalika lenggahan ing sangisoré wit rambutan ngarep omah, Bapak katon mèsam-mèsem dhéwé. Saben-saben banjur unjal ambegan landhung.

Wusana Bapak ngendika, “Lé, sawah tegalan warisané mBahmu iku jebul amba tenan ya… Coba bayangna: kabèh ana 46 kothak ing 17 pathok. Pancen ana sing papané rada adoh, nanging ing papan mau wis ana gubugé kanggo lèrèn saben-saben nggarap lemah mau. Kanthi lemah kang akèh lan amba mau, saiki awaké dhéwé bisa tandhon gabah 5 ton ing lumbung. Malah Bapak wis milih sapérangan kanggo winih. Kuwi kabèh isané kelakon ya merga kowé mèlu cawé-cawé tumandang. Luwih-luwih merga akèh sedulur kang apikan atèn, gelem sambatan, urun tenaga lan pikiran wiwit saka plabuh nganti tekan panèn. Tujuné mBahmu wis milih para sedulur kang kudu ngupakara lemah-lemah mau, luwih-luwih sing papané adoh. Dadi cetha yèn awaké dhéwé wus nampa pitulungan kang akèh ya Lé!”

Lumrah mewawa Bapak banjur mèsam-mèsem dhéwé sanadyan lagi sayah. “Lé, kéné… mijeti Bapak! Éh, mijeti Bapak mono ajiné padha karo macul lemah 17 pathok, utawa mémé gabah 5 ton, lho! Dadi ora baèn-baèn, héhéhé…” [skd]

***

ING dina candhaké Bapak katon gumujeng dhéwé, ning saiki kanthi ngelus-elus wit rambutan kang pancèn wis alus merga saben dina kanggo seséndhé geger kang kebak kringet. Sapandurat Bapak mirsani woh-woh rambutan kang sapérangan wis semburat abang.

Bakda iku Bapak banjur mendhak lan astané nguthik-uthik lemah karo ngandika, “Lé, Gusti kuwi yèn nitahaké samubarang pancèn ngéram-éramaké ya! Mung awaké dhéwé waé kang sok kurang nggatèkaké, uga marang bab kang katon sepélé ing ngarepé dhéwé. Coba gatèkna! Lemah iki karo lemah kono iku padha. Nanging lemah sing padha mau bisa nuwuhaké tetanduran sing béda – ana rambutan, alpukat, pelem, katès, pari, jagung, lan liya-liyané – lan uga bisa ngasilaké woh kang manéka warna – manis, kecut, sepal lan sepet. Horoh, apa kang marahi béda rasané?” Bapak ngremet lemah, semuné bakal nularaké gumuné marang aku.

Pangangenku mider marang lemah-lemah kang sumebar ing 17 papan mau. Sanadyan Bapak ora ngendikaaké, aku mangerti menawa lemah-lemah mau uga duwé ciriwanci kang manéka warna. Ana kang cocok ditanduri apa waé, ana kang mung bisa nuwuhaké pari lan palawija, ana uga kang mung cocok kanggo nandur woh-wohan lan wit-witan. Éwa semono kabèh mesthi bisa ngasilaké.

Dumadakan tuwuh pitakonan ing atiku, “Pak, miturut panjenengan, lemah ing sisih wétan kaé cocoké ditanduri apa?”

“Lho, sing mokoki nggarap rak kowé toh, Lé? Lha saben Kemis jaré kowé nggarap lemah kana, mosok takon Bapak?”

Aku dadi clingusan lan banjur tumungkul naliti kabèh kang wus dak tindakaké… [skd]

*) Tulisan 2 & 3 saka 9.

Sarasehan (1) - Atur panuwun, pandonga lan kekudangan *)

Cecala:
Donyaning pertanian yèn diudi lan diresep-resepaké bisa mènèhi inspirasi mungguhing urip sing kebak kanugrahan lan patut disyukuri. Swasana padhusunan sing ayem tentrem sajatiné uga bisa nuwuhaké katresnan marang désa minangka papan kang éman yèn ditinggalaké. Ing kana panguripan kagelar malubèr-lubèr, ora kalah karo gumebyaring swasana kutha. Mung émané, generasi mudha saiki akèh sing keblinger marang kutha, dianggep ing kana uripé bakal luwih mapan. Tulisan cacah sanga (9) sing arep dak aturaké iki dak tulis tahun 2003 ing tlatah Wonogiri, Jawa Tengah. Wektu iku dipigunaaké kanggo sarasèhan paguyuban umat Katolik ing kana. Nanging sejatiné bisa kanggo sapa waé sing tresna marang donyaning olah tetanèn lan kulawarga. Tinimbang ilang dipangan rayap, mula dak upload ing kéné. Muga-muga migunani.[*]

NALIKA srengéngé lagi panas-panasé, kahanan ing sangisoré wit rambutan ngarep omah krasa nentremaké. Godhonging wit iku ngayomi saka kumetèping surya, déné angin kang sumilir saka sawah sabrang dalan bisa nundhung panasing hawa awan iku. Ocèhing manuk kang sesautan nambah ayeming swasana lan keprungu luwih éndah tinimbang nyanyiané biduan ing radio.

Sangisoré wit rambutan iku ana lincak saka pring. Ya ing lincak iku saben-saben Bapak ngaso sakonduré saka nyambut gawé ing sawah, lèyèh-lèyèh sinambi nyawang tetandurané, embuh pari, jagung, kacang utawa dhelé miturut mangsané. Kalamangsané Bapak mèsem mirsani tetandurané kang merak ati lan nuwuhaké pangarep-arep. Yen wis mangkono, ora lali Bapak banjur ngidungaké bawa Dhandhanggula ‘Kanca Tani’, kaya-kaya dadi kidungan atur panuwun awit kanugrahan asiling bumi kang wus bisa disawang.

Ngendikané Bapak, “Dadi wong tani mono kudu tansah sumadhia molahi lemah, nenandur, ngrabuk, nyirami, matun, mbrastha ama penyakit... lan kudu sabar telatèn nganti tekan titi wanciné panèn. Mung kanthi mangkono wong tani bisa ngertèni menawa Gusti tansah mbiyantu anggoné awake dhéwé molahi bumi kang wus diparingaké. Ing mansa panèn, wong tani bisa ngrasaaké kanugrahan Dalem Gusti kanthi wutuh. Mula aja pati-pati nebasaké panènan!” Bapak dhéwé mula tansah sengkut anggoné garap lemah warisané simbah. Kejaba iku uga tansah gambira kaya-kaya ora tau métung asilé.

Pangandikané Bapak mau nuntun atiku marang sikap syukur; syukur awit rumangsa yèn Gusti tansah mirsani donga lan pambudidayané manungsa. Mbok menawa keyakinané Bapak ngenani bab tumemen lan sabar ing pakaryan nganti pungkasan mau mungguhing jaman saiki kurang popular. Awit wong saiki mono luwih seneng marang sing sarwa instant, ngertiné wis sarwa siap. Mula pancèn laku utawa prosès iku ora bisa disepèlèkaké, luwih-luwih lakuning urip, kudu temen nganti pungkasan. “Pokoke kudu sabar nganti tekan mangsané panèn, supaya bisa nduwèni atur panuwun!” mangkono ngendikané Bapak.

Embuh kapan mangsa panèn iku bakal kelakon, bisa cepet nanging bisa uga isih suwé. Mung waé katoné Bapak tansah setya ngidungaké Dhandhanggula ‘Kanca Tani’ mau. Saka rumangsaku, kanthi tansah rengeng-rengeng Bapak katoné wis bisa ngrasaaké kanugrahan Dalem Gusti jroning urip iki. Mula Bapak ngendika, “Kidung iki mujudaké atur panuwun, pandonga lan uga kekudangan, Lé…” [skd]



*) Tulisan 1 saka 9.

Padhanging ati, padhanging nalar, padhanging urip

Sing njalari ati kalipur tumrape wong siji lan sijine mbokmenawa beda-beda. Nanging, panglipur awujud apa wae, mesthi dilantari tembung utawa ukara. Sanadyan ora kawedal ing lathi, nanging ukara iku bisa dumeling ing talingan. Tembung lan ukara sing dumeling ing talinganing ati, saka pangrasaku luwih gedhe dayane tinimbang tembung-ukara sing keprungu liwat kuping ing kiwa-tengen sirah iki.

Mung wae, ana tembung-ukara sing banjur bisa rumasuk ing ati, ana uga tembung-ukara sing 'mlebu kuping kiwa, bablas metu kuping tengen'. Iku gumantung saka kahananing pribadi. Kahanan ati sing tansah padhang jalaran ana sesanggeman tetembungan utawa ukara-ukara suci sing dipitayani lan dijaga-digegulang, mesthi luwih wicaksana anggone ngadhepi kahanan. Merga atine padhang, pamikire uga luwih ndalan, uripe tansah caket lan gampang marang lelipur, kepara malah bisa nglipur awake dhewe sanadyan lagi nemahi kangelaning urip. Nanging, kahanan ati sing rina-wengi mung tansah peteng ya bakale kangelan nyipati utawa ngrasaake lelipur.

Ing tataran tertamtu, ati bungah utawa ora iku bisa merga pilihan! Milih tembung-ukara sing njalari padhanging ati, utawa sing njalari petenging ati?

Menganggo kacamata bening, mesthi beda pengaruhe tinimbang yen nganggo kacamata ireng, ijo, biru, kuning, utawa abang! [skd]